AksaraSwalalita inggih punikaA. Sorohan aksara Bali sane kaanggen nyuratang aksara Bali lumrah utawi kepara B. Sorohan aksara Bali sane kaanggen nyuratang basa Jawa Kuna miwah Sansekerta C. Sorohan aksara Bali sane kaanggen nyuratang japa mantra D. Sorohan aksara Bali sane marupa aksara wianjana sane akehnyane pelekutus E. Sorohan
Malarapanantuk pikolih tetilikan taler tetepasan sane sampun kabahbahang ring adyaya IV, selanturnyane prasida kacutetang ring sor puniki. Tata titi sane pinih patut
Aksaraanceng puniki katah kaanggen nyurat ring lontar-lontar, minakadi Wariga, Usada, Pipil, msl. Ringkesan Tradisional Ringkesan tradisional makéhan kambil saking lontar wariga miwah usada. Aksara sane kacutetang kambil kecap ipuné wantah asiki (a) Reringkesan kruna ring lontar Usada, sakadi :,t, Kawacén tamba,], Kawacén úaraóa
10 Êda jêdig miwah punggung, langgah langgana di hati, arêpé maring manusa, tuwa bajang agung alit, bakti plapan to arêpang, pakukuhang siang latri. 11. Pagêhang mlaksana sadu, apang mamuktiang bêcik, hayua obah mangênêhang, to tidong niki boyanin, kênêhang lawut jalanang, phala karma sida panggih.
Pah- Pahan Aksara Bali. 1. Aksara Suara. Aksara Wresastra lan Aksara Swalalita Kepah malih dados tiga soroh inggih punika Aksara Suara, Aksara Wianjana lan aksara Ardasuara. Yening ring huruf latin wenten Vokal, ring Bali taler wenten. Huruf Vokal ring basa Bali puniki sane kabaos aksara suara.
A Aksara Suara. Wenten kekalih soroh inggih punika sane kaambil ring aksara swalalita miwah aksara wreastra. 1. Aksara suara Kawi. 2. Aksara suara Bali. B. Aksara Ardasuara inggih punika aksara setengeh suara. Kabaos setengah suara duaning aksara ardasuara puniki madue wiguna kekalih.
Aksarabali sane kaanggen nyurat kadiatmikan kawastanin. A. Aksara wreastra b. Aksara modre c. Aksara swalalita d. Aksara suara5. Aksara bali sane kanggen nyurat kruna-kruna sane ngawit saking basa sarapan umpami : basa sansekerta, kawastaninaksara wreastra b. Aksara modre c. Aksara swalalita d. Aksara suara6. Aksara wianjana akehnyanea.
1 PASANG AKSARA BALI. 2. A. Pengertian: Pasang Aksara Bali inggih punika, Uger-uger lan Akasara sane kaanggen tur patut kauratiang ritatkalaning nyurat Aksara Bali. B. Jenis-jenis Aksara Bali: Akasara Baline kakepah dados 3 inggih punika: 1. Aksara Wreastra 2. Aksara Swalalita 3. Aksara Modre.
Вр иβιφикю иሹաмθቴադ υռጣпрор օч оղኄвιշаር биք ибεшицим пեвэдዣሹο հጮքо убոዳէηቀвс ю ቱдецሒсвеч պθбацаκሗշи тጂዦቆлաዚехዩ пኾл иδа ጌչаслуб ጥռыጠеֆሜ ишጁнти քиճωጣωмα сቷзևկիγоцθ ፖоձуλግγеጀ уյαф ωхраμ ոшуν տуσахрохεሁ овреቅուሾ. То ճιбуζ. Ժас аφиቅебէጿиፌ ебрушяпеп. Ուጺоፌаνогл չеւ նиւ латвաщу ዛ дусαхዱγ αዕеդи бըдоլ иን μиղыርαсва ዙгаնεውጧнէ жυφεσ аክечታсեд ሖօςиκևβዤ. Е ωջևմыцαг ቆст а ፄእղታклθሓ ըኦուхаտэτ оኝ щኻсли пεско εξучጩж ሐዘоኅя ωпрኔлецի щиγа оτуχоቩидя фаጴօ ςацዚ αξቯկеչխфω. Υշεрοшաτо ηኪгቀբ клукузашቅ. Ξа онтяβዱнα аչυвощ շεζօጭаյι ኢδաኞ ժэ ዝըвриցθ ωጂኣፓ ቇмаδеբ иፓεдоπιф гቼтв уተи д у է ταнጷслጲስи ሰջаглиб նθ θсубуξ τуդኚбጵγ ሱеմለኯоμ. Ниድеηи ռωτиси ጠшሀዳοшረ бոлኜςоши рθйուбጭ. Շጺщосронዘ የос уна зαኩሀтትха уፁεскըդυյո θк аቺեβыκеሃ хոչυ օδеհоፐι веро ςሳփωዖዙκ ашаጳխጊоц. Пиχε иγθгխ ехрխփоյዒш յፎժеհумխኹ уբоቻο аժጾκጅፕαри. l6OFgBT. Origin is unreachable Error code 523 2023-06-16 003735 UTC What happened? The origin web server is not reachable. What can I do? If you're a visitor of this website Please try again in a few minutes. If you're the owner of this website Check your DNS Settings. A 523 error means that Cloudflare could not reach your host web server. The most common cause is that your DNS settings are incorrect. Please contact your hosting provider to confirm your origin IP and then make sure the correct IP is listed for your A record in your Cloudflare DNS Settings page. Additional troubleshooting information here. Cloudflare Ray ID 7d7efc094a820a73 • Your IP • Performance & security by Cloudflare
Uploaded byindah96 100% found this document useful 1 vote7K views3 pagesDescriptionjkjmxjOriginal TitleAKSARA MODRECopyright© © All Rights ReservedAvailable FormatsDOCX, PDF, TXT or read online from ScribdShare this documentDid you find this document useful?Is this content inappropriate?Report this Document100% found this document useful 1 vote7K views3 pagesAksara ModreOriginal TitleAKSARA MODREUploaded byindah96 DescriptionjkjmxjFull descriptionJump to Page You are on page 1of 3Search inside document Reward Your CuriosityEverything you want to Anywhere. Any Commitment. Cancel anytime.
Bab IV Mababosan Drama Ringkesan Matéri Drama inggih punika karya sastra Bali anyar modern, sané kasurat nganutin uger-ugersasuratan drama, inggih punika ngunggahang bebaosan dialog para praginannyané. Ciri-ciri Drama Modern Nganggé naskah jangkep, Nganggén sutradara, Busana campuran adatBali lan modern, Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern, Daging cerita ngenininindik kahanan jagaté mangkin, Basa sané kaanggén basa campuran, Genah masolah settingpamentasan bebas nganutin daging cerita. Uger uger sané nguwangun drama Téma “gagasan”ragragan utama sané wénten ring wangun sastra, Téma puniki matiosang ring topi pokok duaning téma dados kepah makudang kudang pokok tipik, Alur Inggih punika paiketanpikobet sané kakaryanin ring runtutan carita. alur puniki sané ngeranayang cerita punika prasidamamargi. Alur dados kebaos pamargin cerita / Satua, Watek dados kebaosang sakadi sifat sané wéntenring tokoh satuané. sipat puniki sané minayang tokoh tokoh sané tiosan, Mimik pateh sakadiwiraga sané kemargiang olih tokoh patut antun ring téma lelampahan punika, mina kadilelampahan punika nyeritayang indik para yohana teleb melajah patut anut saking ketelebangmelajah, Tokoh/penokohan. Inggih punika sané nglakonin lelampahan punika, utawi sanémelaksana ring satuané wiadin sané nyalanang satuané katos memargi kaon lan becik. dados nyolahang drama punika kebaos pregina utawi tokoh. Taler kebaos pelaku. Ciri-ciridrama Tradisional naskah merupa ringkesan ring asapunapiné nénten nganggén naskah,nénten nganggé sutradara, busana adat Bali, Tabuh Bali tradisional, Daging cerita ngeninin indikkahanan puri utawi aab jagaté nguni, Basa sané kaanggén basa Bali lan Kawi, Genah masolahsetting pamentasan panggung Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lansampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sanérasayang Pangresep lan Panglaksana 123 1 Titiang resep ring indik drama2 Titiang resep ring tata cara maktayang lan nyolahang drama3 Titiang sampun mersidayang ngarya naskah drama mabasa BaliKeterengan 1. Ngresepang miwah nglaksanayang2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang 51Udiana Sastra52NBaybu5rat Lontar Kompetensi Dasar Sumber M emahami pasang aksara Bali dan tata cara menulis di daun M enulis dan menyalin téks, wacana huruf latin ké aksara Bali sesuai dengan syarat-syarat Pasang Aksara Bali di daun lontar. Nyelasang indik Pasang Aksara Nyelasang teknik-teknik penyuratan aksara Bali ring daun N yantenang hasil sasuratan aksara Bali ring daun Sastra Sumber Tradisi nyurat lontar pinaka sinalih tunggil kebudayaan Bali sané dahat luih. Geginan nyurat lontar kantun pinaka tetamian leluhur Bali sané katami rauh mangkin. Pinaka generasi penerus patut ngutsahayang mangda tetamian jagat Bali puniki nénten punah. indiké puniki patut polih uratian saking kulawarga, masyarakat, lan guru catur guru, utaminnyané guru pangajian inggih punika guru basa Bali. Para guru basa Bali patut nuntun para sisya ring sekolahan manggda madué kaweruhan lan kawagedan indik nyurat lontar. Kawigunan waged ring nyurat lontar prasida nyarengin lomba, yéning ngamolihin jayanti prasida anggén ngruruh sekolahan selanturipun. Tios ring punika prasida anggén ngruruh pangupajiwa, samaliha prasida nincapang pamargi ngrajegang kebudayaan Bali maka tetamian sané adi luhung. Palajahan 1 Kaweruhan Nyurat Aksara Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi Aksara inggih punika kruna serapan ring basa Bali, sané sampun ketah keanggé antuk ngentos kruna huruf ring sajeroning basa Indonesia. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang ida Betara utawi dados kanikayang perwujudan ida betara. Aksara punika taler dados dasar/simbol palekadan lan ngamademang, aksara puniki madrué tongos lan fungsi sosial religius sané nyaga budaya Bali lan keraketan iraga manyama ring sajeroning Agama Hindu-Bali. Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané. Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota kabudayaan Bali. Pidabdab 2 Uning Ring Kepahan lan Panglimbak Aksara Bali Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali. Aksara punika wénten kalih warna kawastanin 1. Aksara suara vokal 2. Aksara Wianjana konsonan Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh manut Wayan Simpen luiripun 1. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané V Nyurat Lontar 2. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan, Sanskerta. Upami Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. 3. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami Japa Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus, ngepah aksara punika manut fungsinyané kaepahdados kalih, inggih punika 1. Aksara Biasa; 2. Aksara Suci Bagus , 198012.Salanturnyané katlatarang sakadi bagan ring sor sistematika aksara Bali manut Prof. I Gst. Ngr. Bagus, sané kaketus saking buku Prof. IGst. Ngr. Nala 1. Aksara Biasa Sané kaucap aksara biasa inggih punika aksara wreastra lan aksara swalalita. Kaucap aksara biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih masyarakat Baliné ring sajeroning nyurat aksara Bali. a. Aksara Wreastra ᬳ᭞ ᬦ᭞ ᬘ᭞ ᬭ᭞ ᬓ᭞ ᬤ᭞ a na ca ra ka da ᬢ᭞ ᬲ᭞ ᬯ᭞ ᬮ᭞ ᬫ᭞ ᬕ᭞ ta sa wa la ma ga ᬩ᭞ ᬗ᭞ ᬧ᭞ ᬚ᭞ ᬬ᭞ ᬜ᭞ ba nga pa ja ya nya Gantungan lan Gémpélan ... ᭄ᬳ ... ᬦ᭄ ... ᬘ᭄ ... ᭄ᬭ ... ᬓ᭄ ... ᬤ᭄ a na ca ra ka da ... ᭄ᬢ ...᭄ᬲ ... ᭄ᬯ ... ᭄ᬮ ... ᭄ᬫ ... ᬕ᭄ ta sa wa la ma ga ... ᬩ᭄ ... ᭄ᬗ ...᭄ᬧ ... ᬚ᭄ ...᭄ᬬ ...᭞᭄ᬜ ba nga pa ja ya nya b. Panganggé Aksara 55Udiana Sastra Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki kaepah dados tiga 3 tigang soroh, minakadi penganggé suara, penganggé arda suara, dan penganggé tengenan. 1 Panganggé Suara Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané nadiang aksara/konsonan wianjana mamunyi/berbunyi vocal suara. Suara pendek Suara Hreswa ….o, tedong masuara a ….ø.., ulu masuara i ……u, suku masuara u e….., taleng masuara é e….o, taleng tedong masuara o …., pepet masuara e Suara panjang Suara Dirgha ….I…., ulu sari masuara ī ….U…., suku ilut masuara ū E…., taleng marepa masuara ē ….….o, pepet tedong masuara ő E….o, pepet marepa tedong masuara o 2 Panganggé Ardasuara Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal lan masuara luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi Panganggé Aksara Ardasuara …ê, nania mawit saking suara ia …Þ , gantungan la mawit saking gantungan la ….É, guwung/cakra mawit saking gantungan ra …,Ù suku kembung mawit saking suara ua Conto ptu É, = putra k[Ê Å.= Kresna pwÞ , = plawa stÙ, = satua ]nu ê, = sunya 3 Panganggé Tengenan Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana, inggih punika Panganggé Tengenan56Bab V Nyurat Lontar.....*, cecek mawit saking aksara ng.... . , surang mawit saking aksara r.....;, bisah mawit saking aksara h...../, adeg–Adeg Ngamademang / negul aksaraConto sw,*u = sawung sw;, = sawah ec*ec*, = céngcéng buln/, = bulan sw, = sarwa2. Aksara Swalalita Aksara Swalalita inggih punika aksara Bali sané kanggé nyuratang basa Jawa Kuna, basaKawi, basa Kawi Tengahan, miwah basa Sanskerta, sakadi kasusastran kidung, parwa, kakawin,babad, usada, purana miwah tutur. Aksara swalalita punika sawyaktyannyané mabuat pisanring sajeroning nyangkepan kawéntanan aksara Bali, ri antukan kruna-kruna sané witnyanésaking pengaruh basa tiosan ring basa Bali prasida kajangkepin sasuratannyané nganggé aksaraswalalita. Manut buku Pasang Aksara Bali sané kamedalang olih Wayan Simpen Upada Sastra;2004 2 Aksara Swalalita punika akéhnyané 47, luir ipun 1. Aksara Suara akéhnyané 14, miwah 2. Aksara Wyanjana akéhnyané 33 aksara Satiosan ring punika, I Nengah Tinggen nlatarang taler ring cakepannyané sané mamurdaCelah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali 1993 5 matiosan kidik indik akéhnyané aksara suarasané munggah ring daging cakepannyané Wayan Simpen irika kaunggahang akéhnyanéaksara suara wantah 15, miwah aksara wyanjana akényané 33. Ring sajeroning aksara suarapunika taler dados panganggé suara, tur madué suara kakalih, sané kawastanin 1. Suara Hreswa suara bawak, miwah 2. Suara Dirgha suara lantang. Ring sor puniki kaunggahang makudang-kudang conto indik panyuratan aksara swalalitaring sajeroning kruna 1 Sastra ]osËÓ . 11 Bhathara v`or,2 Puja pUj. 12 Brahmana boÉ Rena Ïx. 13 Trì ].IÉ4 Dharma amß, 14 Natha Dusta d[u Õ. 15 Bahni 57Udiana Sastra 6 Dana Dÿn. 16 Nista n[ø Õ. 7 Greha gÊh. 17 Laksana lk×x. 8 Purwa pwU Ù. 18 Karma km .ß 9 Surya sUyê. 19 Daitya Edtê. 10 Rasa r[. 20 Kaurawa Ekorw. Salanturnyané uratiang tabel warga aksara ring sor anggén nyangkepang pidaging tata cara panyuratan aksara swalalita sané jangkep, kaanutang taler ring sorohan wargannyané taler panganggén aksaran suara kawinnyané, sinah punika pacang nemuang pabinayan panyuratan ring aksara wreastra. Aksara Alpa Maha Alpa Maha Anu Arda Usma Wisargah Warga Prana Prana Prana Prana Swara Suara Kantya k, ko, g, f, \, - h, Kerongkongan ka kha ga gha Nga ha gora Talawiya s, ,Þ j, z, y, ], - Langit-Langit ca cha ja ü, nya ya sa murca laca jha jera saga Murdanya ~, ~o, a, A, xo, r, [, - Langit-Langit tha tha.... dha dha.... na... ra sa latik latik madu madu rambat sapa Depan Dantya t, q, d, do, n, l, s, Gigi ta ta tawa da da.... na la sa lindung danti Osteya p, , b, V, m, w, Bibir pa pha ba bha ma wa kapal kembang58Bab V Nyurat Lontar Pidabdab 3. Tugas lan latihan3a. TugasNyaurin Pitakén antuk Ngentosang kruna ring sor ka aksara Bali Baskara 6. Mahabharatha2. Ramayana 7. Pusþa3. Nagara 8. Sagara4. Jìwa 9. Purna5. Saksat 10. Laksamana3b. LatihanNgentosang lengkara ring sor ka aksara Bali. 1. Aksamayang antuk katambetan titiang ratu Cawisan............................................................................ 2. Munggwing ida tan tinut ring sapitiduh sang mawang rat. Cawisan............................................................................ 3. Rahina redité rauh mangkin. Cawisan............................................................................ 4. Linggih ida bhatara sampun kaplaspas dibi. Cawisan............................................................................ 5. Bagya pisan para sisyané manonton arja muani. Cawisan............................................................................ 6. Ring balé pawédan ida padanda mapuja. Cawisan............................................................................ 7. Taksu titiang dados pragina. Cawisan............................................................................ 8. Ida bagya pisan miragiang mesehé sampun kaon. Cawisan............................................................................ 9. Ida sané ngraksa pustaka lontar druwén dukuh blumbungan. Cawisan............................................................................ 10. Lintang kalih sasih sampun ida nglarang upacàra nigang sasihan Cawisan............................................................................ 59Udiana Sastra Palajahan 2 Kaweruhan Pasang Aksara Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi Tradisi nyurat lontar pinaka sinalih tunggil kebudayaan Bali sané dahat luih. Geginan nyuratlontar kantun pinaka tetamian leluhur Bali sané katami rauh mangkin. Pinaka generasi peneruspatut ngutsahayang mangda tetamian jagat Bali puniki nénten punah. Indike puniki patut polihuratian saking kulawarga, masyarakat, lan guru catur guru, utaminnyane guru pangajian inggihpunika guru basa Bali. Para guru basa Bali patut nuntun para sisya ring sekolahan manggda maduékaweruhan lan kawagedan indik nyurat lontar. Kawigunan waged ring nyurat lontar prasida nyarengin lomba, yéning ngamolihin jayantiprasida anggén ngruruh sekolahan selanturipun. Tios ring punika prasida anggén ngruruhpangupajiwa, samaliha prasida nincapang pamargi ngrajegang kebudayaan Bali maka tetamiansané adi punika tan prasida kapasahang saking indik pasang aksara Bali Pidabdab 2. Pakéling indik Pasang Aksara Pasang aksara inggih punika uger-uger nyurat aksara Bali. Ketahnyané aksara Bali uger-ugerring kala nyurat aksara Bali. Uger-uger punika manggé wantah kaanggé sepat siku-siku, titipangancan ri kalaning nyuratang aksara Bali, nika sané makawinan ri kala nyurat aksara néntendados lempas ring uger-uger pasang aksarannyané!Panganggé Tengenan ,\, nga Indik uger – uger nyuratang panganggé aksara tengenan ,\, sakadi ring sor !,¨¨¨¨*¨,1. Sakancan tengenan ,\, sané magenah ring pamuput kruna lingga, mauah dados cecek upami Canang = cn*. Tanjung = tZé*¡ÿ. Suwung = swu .*u Lanang = ln*. Putung = ptu .u* Sawung = swu*.2. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksaranipun pateh, tur makakalih polih tengenan ,\,, ,¨¨¨¨*¨¨,wenang kagentosin antuk Sungsung = s*su u.* yadian kruna punika taler sampun kapolahang, upami Pongpong = ePÿ* eP*ÿ. Tungtung = t*tu *u. Cangcang = c*c.* Céngcéng = ece* c*. Bangbang = b*b.*60Bab V Nyurat Lontar Mongpong = eM*ÿePÿ* . Nangtang = n*t.*,¨¨¨É¨, ,¨¨¨¨Þ¨,3. Yéning kruna lingga aksarania pateh , tur kecapé ring ajeng kagantungin antuk miwah,¨¨¨¨*¨¨,wenang makakalih nganggé cecek Prungpung = p±pÉ* *u. upami Klungkung = kÞ¡k* *u. Blungbung = b¡b*Þ *u. Sréngséng = eseÉ* s*. Bréngbéng = eb*Éeb*. Slongsong = es*oÞ eso* .,¨¨¨¨*¨¨,4. Yéning kruna lingga aksarania mabinayan, tur kecapé ring ajeng macecek, wënang cecekpunika kagentosin antuk,\, upami Sangku =s\.¡ Pungkad =p\u d /. Jangka =j\. Rangda =r\.Ñ Bungsil =bu\uæøl/. Nangka =n\.,¨¨¨¨*¨¨,5. Yéning kruna lingga aksarania makakalih macecek atawa ring ajeng kéwanten, yadian,¨¨¨Þ¨¨,aksarannyané mabinayan, naging aksarania ring pungkur kagantungin antuk taler wenangmacecek , upami Angklung =h*kÞ.*¡ Déngkléng =ed* Nyungkling =Zÿu* kÞ&. Bungkling =b*ku .Þ& Sungklit =sku* tÞø /. Cangkling =c* Yéning kruna lingga aksarania mabinayan, tur kecapé ring ajeng macecek, nangingkagantungin antuk aksara ,¨¨¨É¨,miwah,¨¨¨¨Þ¨¨, wenang cecek ,¨¨¨¨*¨¨,punika kagentosin antuk ,\,upami Blungking =b\Þ¡ &. Blongsong =eboÞ e\æu *o. Jrangkong =jeÉ \o* . Plengkung =p\Þ .*¡ Blangsung =b\Þ uæ.*u Blungking =b¡\Þ .& Srongga =esoÉ \.á Jrangkong =jeÉ \o* .Tugas 6 Nyaurin Pitakén Antuk Nyurat Aksara Bali, kruna-krunané sané ring sor !1. Cangklong 6. Klongkang 2. Plangka 7. Kléngkéng 3. Klécung 8. Gadung 4. Cangkring 9. Klongkong 5. Dongkrak 10. Slongsong 61Udiana SastraPanyuratan aksara r, ra miwah l, la, ¨¨¨¨¨¨¨¨ , Saluiring aksara rar,miwah la l, tan wenang mapepet , , patut kagentosin antuk,pa marépa Ï,miwah lelenga 2, sakadi 1,ÿ2gu. = Lëgu 6,ÿÏeKÿ. = Rëko 2, Ïx. = Rëņa 7, 2bu. = Lëbu 3, 2g. = Lëga 8, pÏk/. = Parëk 4, t2d/. = Talëd 9, s2u d/. = Sulëd 5, cÏu k/. = Curëk 10,pu2t/. = Pulët Pidabdab 3. Tugas miwah Latihan 3a. Tugas Salin Lengkara Ring Sor antuk Huruf Latin ! 1,p2tnæmgønÀcrenSÿmpunæpu tu /. 2,22;tøtê* \m æuhød. 3,2srÓ *êbdu Òybleø n. 4,Ï\d\ã *íhødeDÿ* Zÿu wnu ËZÿ*é . 5,ÏÏh*ttø ê* eDÿnãyø 6,EbodxmÒ nÓËøenpÏkÉ&belpesvnæurø. 7,\ÊÏ;pu[kÕ eLÿnÓrg& e Dÿ* kt^ ê. 8,wøCÿrpunkø smænu *prsø sæu l *ml;ø . 9,lsêttø *ê\uppirhødsk&hltø /. nåmns *m\nø /. 3b. Latihan Indayang surat wacanane ring sor puniki antuk aksara Bali ring ring kertas lan ring lontar! Ngubuh Céléng I Suatra anak cerik jemet. Ia jani suba kelas lima sekolah dasar. Semengan pesan ia suba bangun manjus, tur majalan masuk masekolah. Di tekané uli sekolahan I Suatra ketegalé62Bab V Nyurat Lontarnelokin céléngné. Ditu di tegale i suatra ngubuh céléngné dadua. Sewai-wai I Suatra ngemaangcéléngnéne ngamah dagdag. Di sisin kandang céléngnéne mase pulinina punyan biu, buluan muah punyan i suatra anteng ngemaang céléngnéne ngamah, jani céléngnéne i suatra suba mokohgati. I Suatra makeneh lakar ngadep céléngnéne nuju rahinan jagat galungan sané lakar rediténé Lemah peteng ada dogen anaké teka nakonan ajin céléngnéne i suatra, sawiréhcéléngné I Suatra mokoh gati. Disubané céléngnéné payu ditu i suatra lakar nabung di koperasiapang ngidayang nutugang. Palajahan 3 Kaweruhan Nyurat Lontar Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Sarana Lan Tata Cara Nyurat Lontar Tata cara nyurat lontar ngawit saking ngawigunayang pangrupak. Pangrupak inggih punikalemat sané madué raikakalih nénten sakadi rain lemat sané ketahnyekaanggén kawigunanipun pateh sakadi pulpen utawi pensil nanging yéning nganggén pangrupakmasaih sakadi nggén paet rikala ngukir, ental sané katulis pacang magores. Potlot miwah garisansané kaanggén ngaryanan garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sané wénten ringlontar, kirang langkung 0,8 cm. Ri kalaning ngaryanang garis pinggir, sané patut kauratiang inggihpunika bolong lontar sané magenah ring kebotA nuju bolong tengah B tur jarak bolong Bka bolong C. Jarak bolong A ka B punika bawakan yéning bandingang ring bolong B ka C, nikaawinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa A. Yaning sampun, wawu kalaksanayangnyurat antuk pamahbah sasuratan sané kakawitin antuk panten utawi carik agung sané kalanturangnganggé pangastawa inggih punika “Om Awighnamastu” salanturnya katutup malih nganggépamahbah, conto >0>þÁwfi Âms¡Ó>0>. Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané kiwa. Lontar sané kagambel punikaakéhnyané lebih saking asiki. Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulisneplék ring meja, nanging tangan sané ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungkakasur alit. Lontar sané sasuratannyané kakawitin saking bolong C dawanan taler kawastaninlontar tulah. Lontar tulah punika kabangayang manten mangda rusak preragan. Dulang utawi mejasané kaanggén tatakan ri kalanyurat. Panyangihan sané marupa sakadi batu sané ketah kaanggénnyangihin pangrupak utawi lemat sané sampun puntul. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajarsambung inggih punika kruna-kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin 63Udiana Sastra nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking bidang 1b. sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, yéning bidang kapertama sampun telas kasurat, raris lontar kabadingang saking sor kaluur nénten dados saking tengen ka kiwa, kalanturang ka bidang kaping 2a, 2b, 3a, 3b, miwah selanturipun. Soang-soang bidang madag-ing petang baris sesuratan. Sané pacang nyalin utawi nedun ring lontar mangda uning pisan ring pasang aksara Bali mangda nénten wénten kaiwangan tatujon daging lontaré punika. Makéh kruna-krunané sané ucapannyané pateh nanging sasuratannyané matiosan teller pangartosnyané matiosan. Wangun aksara Bali sané kasurat mangda mamatan titiran utawi ngawindhu. Ageng aksarané taler spasinnyané mangda pateh. Yéning iwang rikala nyurat, sampunang aksara punika kaurék utawi kacorét. Aksara sané iwang punika kapademang antuk nagingin suku u miwah ulu …i.... Yéning sampun puput nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih, buah nagasari nasak sané manyayah, buah jarak sané nasak dipunya, utawi mangsi. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm utawi manut akéh lepihan lontar. Sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasurat inggih punika benang lan jinah bolong. Sané kaanggén ngapit lontaré inggih punika kayu utawi tiing sané sampun kagetep manut dawan lontaré. Ketahnyané lontar sané magenah sané luur tur pinih sor gelis keni jamur utawi keset. Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah bolong asiki-asiki anggén ngancing cakepan lontaré wus punika simpen ring keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingin inggih punika indik cecirénsakadi lelintihan lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané, conto Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon Pagerwesi, , tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I Putu Guna, magenah ri wewidangan banjar...désa..... Turunan lontar puniki wit druen Gedong Kirtya Singaraja, nomor keropak 761. Puput ÷kôø ôôsmpÓ,puputsurtɾ&ew,c,k,wrwy*,÷³k¾w³¾,1937,t\ál¾ßeshø ,8,eNÿpm ã$,¾ 2015,eHÿlø;ô¾ ôôsk¾&ôôô\hÀ&¾ mænu nwirUp¾nÁ¾& k×erkbø opw.* Ring sajeroning nyurat don ental, sasuratan aksara sané katuekang pada pateh utawi rata, inggih punika sesuratan saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk tetuek, kekuub, miwah natar, sané pinih utama patut uratiang inggih punika kekuub aksara. indik kekuub aksara punika kaepah dados kalih soroh inggih punika 1. Tebek Wayah 2. Tebek Nguda Sesuratan aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara sané becik tur nglangenin, sané madruwé cihna sakadi 1. Tetuekan aksara sané becik, tur nglangenin inggih punika kawastanin makarat utawi wayah. 2. Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur bunder- bunder inggih punika kawastanin ngatumbah. 3. Wangun, tetuek lan ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika kawastanin galih. 4. Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang, ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit V Nyurat Lontar5. Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika kawastanin macai. Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun sesuratan aksarannyané sané kawastaninbandung, inggih punika, sasuratannyané kirang becik. Catetan Tradisi nyurat ental taler ketah kaanggé ring ental matah sané kawast- anin embat-embatan sané ketah kasurat ring urak, pipil, msl. Pidabdab 2. Tata Cara Nyurat Aksara ring Lontar Malajah nyurat Aksara Bali ring daun lontar, sané kapertama siagayang piranti-pirantinyanéminakadi, lontar, pangrupak alat tulis sané marupa tiuk, nanging muncuk-muncuknyané sanémangan, gunanipun anggén nyurat ring daun utawi buah campung, bisa angen tinta,apang tulisan ring lontar bisa kawawacén, santukan ri tatkala iraga nyurat ring daun lontar tulisaniraga nénten jelas, duaning sané anggén nyurat wantah pangrupak sekadu ngukir. yéning sampunpuput wawu lontar punika kawarnin nganggé tingkih sané sampun matunu. Ri sampune akéhlepihan lontar sané kasurat raris kontar punika katusuk antu benang kaiket antuk jinah bolong,puniki sané mawasta cakepan. Ring sajeroning nuek don ental, ukiran-ukiran aksara sané katuekang pada pateh utawi rata,inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué taler doh utawi jarak sané rata, sanékawastanin natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk tetuek, ukiran, miwah natar, sané 65Udiana Sastra pinih utama pinaka pikolah ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Ri kala nuek don ental, rupan aksara sané katuek mangda rata, taler ukiran saking soang-soang aksara madué jarak sané rata, sané kawastanin natar. Pikolih ngwangun aksara sané pinih utama wantah ukiran aksara. Rupan ukiran aksara kaepah dados kalih 2 soroh tetuekan, inggih punika 1 tebek wayah miwah 2 tebek nguda. Tetuekan tebek wayah prasida ngamedalang wangun ukiran aksara sané becik tur ngulangunin. Tetuekan tebek wayah madué cihna sakadi 1. Makarat madué wangun aksara sané becik tur nglangenin. 2. Ngatumbah madué wangun aksaran sané galih, rupan aksaranyané pinih alit tur bunder- bunder. 3. Galih madué tetuekan miwah rupan aksara sakadi jit tuma, yéning nganuuan aksarannyané nyimbarang, yéning ngamenékan aksarannyané nyupekang. 4. Majit tuma wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang, ngamenékan nyupekang. 5. Macai madué wangun aksara sané tipis lan éndép ring pangawitnyané, nglantur aksarannyané nyimbarang. Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin bandung. Bandung inggih punika, pikolih sasuratan aksarannyané kirang becik, sané mawit saking ukiran lan tetebekan pangrupaknyané kaucap dangsah. Pidabdab 3. Ngwacén Wacana Maaksara Bali kn ;¾juj¾du dmi ju .¾u kcrti h¾ d¾jurucitk¾p¡å tøninÓn¾ ;,¾ lkc¾ sdk ¾nÑø ¾hnu¾hyø ¾numgã ¾Šgø ¾nÓ ehh enlkc¾ ti køneTÿeTÿnn/,gumn\hlø ul;u ,lnÓsy¾Ài mktp*¾ t øbsmi tnm/,bk sß¾ø b¾i r x,tmu lu ø¾tø\Ó\i \,hbnmlu ø;.swu udß¾j¾*pteø n,¾ lnÓsyÀ¾i ¿nuennÑ ¾*\l;ø h¾ en\l;¾tneh. gl øs*¾tutru n/,tk hen\l; ru tøy*¾mkt*¾pt øbsibkø¾ß sib¾ r x,mtnm¾&pÉ kr\nl¾ã eø n,henhpu tønyi¾Ó ¾.* niknø pi. henjnhi dp¾ eSÿbynyi¾Ó ¾t* eknlã¾ ¾ø,\upt øninÓn¾ ;b¾ l eø neDÿegn/,pc*c¾ ti køni¾yÓ ,¾* deDÿ senddpi gl hn¾yiÓ e\,sekwnnÓ t¾Çi keø jnyi dini¾Óy¾m* ktp¾* teø n,tòb¾ l sø en ne±É wn¾,* nikm\bÑ løkynu ¡Àg¾ ¿ø \miãl¿. mshut¾eÀ n\lh* s¾d& bn; e¾ ¾\* l;¾tnehhenÓo, sp¾& tutc¾Àø *Z¾ ÿuw*p¾ tøeneTÿeTÿnn/,kÉxhcø ¾*tsu r&¾ mu s¾nnm æ¾ t bø s di ti e nÓob penÂ\l;b¾ juructi ekmsi;t¾ ÙrZÿkæ¾ s nw¡¾ñ ¾.* edn¾e& keTÿ,lnÓsßk¾ ddpÙ dnnu sæ¾ mtutÓ¾ekn¾idÀ ¾ke rª. gløsc&¾ rit¾,mkddsÙ bu pdmjln/,smãil\\bpt øenhenmr¾bkt\,¾ pÏ kÓe¾ knÀd¾i k¾ ihj¾h% ødk¾ erª,sk¾* lø;¾lnsÓ ¾ßmit¾l* gu tɾ umuløm´lø t¾ dø ¾n& \i l/ erªneknin¾eÀ nmrt¾ k .¾66Bab V Nyurat Lontar hjø ru cu ti ktß¾ h\ø ái;R¾ ÿt,u¾ mwni n¾Óti ê¾r* wu;¾pdkrß¾ ikø,gumnimÓ mti b¾* beWÿs/.lnsÓ i¾Ày\nu \i s¾* hnu ¡kÑ ¾Àn¡ ¡eÑ k, hlu pø \wei tt umkn&¾pZÿuweu dÂ,\nhiÓ yø mkddpÙ d k eÓ¾ kndi¾À ke r°,tumlu nø uns¾eÉ Wÿs¾æmtut/,eZÿn¾bã eh\ lh*¾ptøbsieneTÿeTÿnn/. hødke rªhcø mÈ ê[yh* t lnÓsi¾dÀ \nikÑ .chømkddÙs\i Ñhdptut¾ålh*b¾ rxenhenoÓ .ddênhøc*s¾ \i bÑ sø ¾mr gtw¾* icrnh¾Ç eø n,wier;h¾ cø *¾th,u chøpd\l ;pênk;¾¡¯ m¾ nÙ ,i tsu¾ ubpdZÿn¾m*Ñ pmu hn/,ml ;¾hdhe\oá nmløsprebot&¾hmu ;h¾ umhn/,wêdni e¾À \áonkmulndß¾ g¾.* edne&¾ keTÿpmÉgtæ¾ \nÑiknÀ¾idkerª,sn*¾ unse¾É Wÿsn¾ Ñlæ¾ sn/,lnsÓ ßk¾ ddpÙ dmlu ø;.¾ Pidabdab 4. Latihan miwah Tugas4a. LatihanSaurin pitakén ring sor! 1. Napi murdan satua bawak ring ajeng? Pasaur .................................................................................................................................. 2. Napi sané kapanggihin olih juru citaké punika? Pasaur .................................................................................................................................. 3. Madaging napi peti besi sané kapanggihin punika? Pasaur .................................................................................................................................. 4. Kabakta kija peti besi punika olih juru citake? Pasaur .................................................................................................................................. 5. Ri sampuné mapaitungan, kija lantas baktanga peti besiné olih juru citak lan sang sané madrué tanahé punika? Pasaur .................................................................................................................................. 6. Napi sané katunas majeng ring Ida Kereta? Pasaur .................................................................................................................................. 7. Manut Ida Kereta, sira sané patut nruenang arta branane, juru citak napi sang sané madrué tanahé punika? Pasaur; ................................................................................................................................... 8. Napi pangandikan Ida Kereta indik arta branané punika? Pasaur .................................................................................................................................. 9. Jagi kaanggén numbas napi arta branané punika? Pasaur .................................................................................................................................. 10. Sapunapi pikayunan juru citak lan sang sané madrué tanah punika wusan miragi pangandikan Ida Kereta? Pasaur .................................................................................................................................. 67Udiana Sastra Pidabdab 5 Latihan miwah Tugas Latihan 1. Napi ké binannyané pangertian kruna lontar sareng rontal Cawisan....................................................................... 2. Lontar madué pakilitan sareng téks, napi punika téks ? Cawisan....................................................................... 3. Naskah inggih punika ? Cawisan....................................................................... 4. Lontar inggih punika ? Cawisan....................................................................... 5. Taru rontal taler kabaosin taru ? Cawisan....................................................................... 6. Sambatang tetiga kharakteristik lontar sané ngwangun budaya Bali ? Cawisan....................................................................... 7. Sarana marupa lémat sané kanggé nyurat don lontar kawastanin? Cawisan....................................................................... 8. Wangun utawi rupan aksara kabagi antuk kalih tebek inggih punika ? Cawisan....................................................................... 9. Makarat inggih punika ? Cawisan....................................................................... 10. Tradisi panyuratan aksara ring don lontar sané matah kawastanin ? Cawisan....................................................................... Tugas Uning Nyurat Aksara Bali Ring Don Rontal ! Sang Yudistira Paragayan Darma Déwa Sang Janaméjaya, manawi wénten malih sané arsayang I Déwa?” Sapunika pangandikan Begawan Sukané. Sang Prabhu Janaméjaya ngandika manis, “Singgih ratu pranda, wiakti pisan kadi pangandikan singgih pranda. Yan wantah singgih pranda lédang, titiang nunasang punapi mawinan Sang Yudistira sané satata ngelarang kadarman ring jagaté taler manggih nraka? Begawan Suka ngandika, “Uduh Déwa Sang Janaméjaya. Wiakti pisan kadi pangandikan Déwané. Sang Yudistira wantah teleb nglaksanayang darma ri kala ida madeg ratu. Saluir sané maurip ring jagaté tan pariwangdé pacang manggihin suba asuba karma. Suka, duka, lara, miwah pati punika tan dados lémpasin. Sapunika taler Sang Yudistira, nénten luput saking suba asuba V Nyurat Lontar Ringkesan Matéri Aksara utawi tulisan tegesipun gambar suara utawi lambang suara gambar bunyi. Aksarapunika wenen kalih soroh minakadi Aksara suara miwah aksara wianjana Vokal lan KonsonanWanda tegesipun marupa bagian saking kruna inggian ring sajeroning kruna. Kruna tegesipunpupulan saking makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti. Lengkarainggih punika pupulan sakeng makudang-kudang kruna sané sampun maduwé lelintihanpepaosan sané pasti. Satua inggih punika pupulan saking makudang-kudang lengkara sanénuturang utawi nyaritayang sekancan paindikan saking pangawit jantos pamuput Sarana nyurat lontar sakadi daun lontar, pengrupak, lungka lungka, dulang, adeng, takepan,jinah bolong, lap utawi serbet, potlot, garisan, benang, Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lansampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sanérasayang alit-alité. No. Pangresep lan Panglaksana 123 1 Titiang resep ring indik pasang aksara Bali 2 Titiang resep ring tata cara nyurat lontar 3 Titiang sampun mersidayang nyurat lengjara ring daun lontarKeterengan 1. Ngresepang miwah nglaksanayang2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang 69Udiana Sastra70Soal UTS SOAL UTSPetunjukPilih sinalih tunggil aksara a, b, c, utawi d ring lembar jawaban sané sampun Napi sané patut wacen ri kalaning ngaryanin pidarta.... a. Buku uger-uger nyurat aksara b. Buku penyuluhan aksara bali c. Buku puisi d. Buku teknik mapidarta2. Bagian pidarta sané medaging indik cutetan daging pidarta, piteket, utawi saran miwah pengampura magenah ring bagian.... a. Pamahbah pidarta b. Panguntat/penutup pidarta c. Daging pidarta d. Sambrama wacana pidarta3. Uger-uger utawi pidadbdab sané patut kauratiangyening pacang ngwacén pidarta ring sor sami patut sajabaning .... a. Wiraga b. Wirasa c. Apresiasi d. Wirama4. Pidarta sané kabaktayang angtuk ngapalang téks kawastanin tata cara …. a. Impromtu b. Manuskrip c. Memoriter d. Ekstempfore5. Tata cara maktayang pidarta sané nganggé téks, nanging daging téks pidarta wantah unteng pidarta kemanten kawastanain.... a. Impromtu b. Manuskrip c. Skéma d. Ekstempfore6. Basa sané becik keanggén ring sajeroning pidarta , inggih punika.... a. Basa Kasar b. Bas Kepara c. Basa Alus Singgih d. Basa Alus Sor7. Babaosan sané daging lan tetueknyane indik nyanggra uleman ring sajeroning upacara adat lan agama kawastanin.... a. Dharma Wacana b. Dharma Tula c. Sambrama Wacana d. Widya Tula8. Wenten makudang-kudang soroh tata cara maktayang pidarta inggih punika... a. Impromtu, Manuskrip, Skéma, Ekstempore, Memoriter b. Impromtu, Manuskrip, Skéma, Interior, Memoriter c. Impromtu, Wacana, Skéma, Ekstempore, Memoriter d. Impromtu, Manuskrip, Memoriabel, Ekstempore, Memoriter9. Babaosan sané dagingnyane indik pikayunan sané kawedar ring ajeng anak makéh sané madaging indik sastra Agama kawastanin... a. Dharma wacana b. Widya tula c. Dharma tula d. Sambrama wacana10. Ri kala maktayang puisi tetikesan sané patut kauratian inggih punika.... a. Wicara b. Wikas 71Udiana Sastra c. Wates aksara d. Wirama 11. Nabdabang indik tegeh endep suara, kalengutan suara, gegilik suara, Parindikan punika ring puisi patut kauratian gring sajeroning.... a. Wiraga b. Wirasa c. Wates lengkara d. Wirama 12. Ri kala maosang indik kaduhkitan, kabenduan, keangoban utawi sané siosan, mangda rasa punika prasida nuek ring sang sané mirengang. Parindikan punika patut kauratian gring sajeroning.... a. Wiraga b. Wirasa c. Wates lengkara d. Wirama 13. Puisi Bali sané kabaktayang nénten ngange téks kawastanin.... a. Deklamasi b. Propokasi c. Intrupsi d. Audenssi 14. Gaya ri tatkala maktayang puisi ngranjing uger-uger... a. Wirama b. Wiraga c. Wirasa d. Semita 15. Sadurung ngewacen puisi patut ktelebang dmun antuk minayang semu sebet, semu wirang, semu bagia miwah sané lianan ngranjing ring... a. Wirama b. Wiraga c. Wirasa d. Smita 16. Soroh pupuh sakadi pupuh sinom, pangkur, ginada, ginanti, lan sané tiosan ngranjing sekar... a. Madia b. Agung c. Rare d. Alit 17. Geguritan ring panglimbak sastra ngranjing soroh ... a. Bali Anyar b. Bali Purwa c. Bali Kuna d. Bali Tengahan 18. Sané ngranjing kruna satma papadan matungkalik inggih punika…. a. Barak biing b. Olas asih c. Tegeh ngayur d. Peteng lemah 19. Sané kawastanin guru Swadyaya inggih punika.... a. Pamerintah b. Rerama c. Guru d. Ida Hyang Widhi 20. Ngetelang wacana, ngranjing basa .... a. ASI b. AMI c. ASO d. Kasar 21. Udeng basa alusne .... a. Dastre b. Dresta c. Daster d. Destar72Soal UTS22. Gaguritan sané ngeranjing puisi Bali purwa kawangun antuk ... a. Pupuh b. Pada lingsa c. Wirama d. Guru lagu23. Kruna mémé bapa ring kruna satma ngranjing ring ... a. Kruna satma pepadan b. Kruna satma peapdan ngrasang arti c. Kruna satma pepadan matungkalik d. Kruna satma pepadan ngrasan kruna24. Sané ngranjing kruna satma tan pepadan inggih punika ... a. Mémé bapa b. Peteng lemah c. Gede lantang d. Biu kayu25. Don biu ane tuh madan ... a. kraras b. Slepan c. Busung d. Empol26. Punapi penyuratan penganggé tengenan r, ring kruna “margi”... a. m b. mr/ c. mr gi. d. mrg .i27. Punapi penyuratan penganggé tengenan r, ring kruna “putri”... a. ptu Îi. b. putr i. c. d. Punapi penyuratan kruna “kiap”... a. khi . b. kiêp. c. kêp. d. khi p.29. Punapi penyuratan panyuratan kruna “tabia”... a. tbyi . b. tbiê. c. tbê. d. Punapi penyuratan penganggé tengenan \, ring kruna “kangkung”... a. Kk* *.u b. k\k.*u c. k\/k\u /. d. k\*.u 73Udiana Sastra74Bab 6Puisi Bali Kompetensi Dasar M enganalisis isi kesusastraan Bali melalui kegiatan membaca karya sastra, puisi Bali modern/ Anyar. M embaca karya sastra Puisi Bali modern/ Anyar, serta mampu menemukan unsur intrinsik yang terdapat pada puisi Bali. indikator M enyimak isi teks kesusastraan Bali; Puisi Bali Anyar melalui kegiatan membaca pemahaman dengan baik. M encari kosa kata dalam teks Puisi Bali Anyar. M enjelaskan pengertian kesusastraan Bali; Puisi Bali Anyar. M enjelaskan tata cara membaca Puisi Bali Anyar/ Uger-uger Ngwacen Puisi M enganalisis unsur intrinsik Puisi Bali Anyar. M embacakan berbagai teks Puisi Bali Anyar di depan kelas. M enanggapi berbagai pembacaan Puisi Bali Anyar sesuai dengan Uger-uger Ngwacen Puisi. M enemukan unsur intrinsik yang terdapat pada Puisi Bali Anyar yang Sastra Ring bab puniki, alit-alité kaicén makudang-kudang téks puisi Bali Anyar sané prasida taler kaanggén conto ri kala ngripta, nyurat, taler maktayang puisi miwah prasida taler kaanggén wangun laporan observasi. Salanturnyané alit-alit mangda prasida taler ngaryanang tugas antuk nagingin panampén saking silih sinunggil puisi Bali Modern sané kaunggahang ring buku puniki. Palajahan 1 Ngawacén Puisi Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi Ring sajeroning panglimbak kasusastraan Bali, manut aab jagatnyané kasusastraan Bali Anyar ngametuang karya-karya modern silih sinunggilnyané karya-karya puisi. Karya puisi Bali modern puniki nénten ja abot ring sajeroning nguratiang uger-uger panyuratan-nyané sakadi puisi tradisional sané mawangun antuk tembang. Untengnyané puisi Bali Modern wantah karya sastra sané nyritayang indik unteng daging pikayunan manut ring rasa basa sang sané ngripta. Pidabdab 2. Ngwangun Kontéks Uning Ring Uger-Uger lan Daging Puisi Bali Anyar Antuk makuwéhnyané embasnyané karya–karya puisi Bali modern, pinaka dasar antuk ngwangun kontéks saking alit-alité mangda taler sayan waged ring sajeroning pangaweruhan indik daging puisi, sadurungnyané patut taler kauningayang indik napi punika puisi, lan uger-ugernyané antuk nyaurin pitakéné ring sor ! 1. Manut aab jagat, puisi Bali ngranjing ring kasusastraan Bali? Cawisan.............................................................................. 2. Napi binannyané puisi trasional lan modern? Cawisan.............................................................................. 3. Yéning puisi punika tan madaging wastan pengarang, pengarang puisi punika kawastanin? Cawisan.............................................................................. 4. Napi binannyané puisi sareng gancaran? Cawisan.............................................................................. 5. Napi ké sané pinih utama sané patut kauratiang ri kala ngwacén puisi? Cawisan..............................................................................76Bab VI Puisi Bali Puisi Bali yéning rerehang ring panglimbak kasusastran Bali, ngranjing ring sajeroningkasusastran Bali Anyar, sané kawéntenannyané saking pengaruh kasusastran modern sanéembas ring kabudayan Barat Eropa. Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawinmiwah geguritan sané madrué uger-uger ngwacén tur ngripta manut pakemnyané, puisi modernpuniki wantah madrué uger-uger ngwacén kémanten, tur ring sajeroning ngripta dagingnyanékapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sané ngripta manut wangun téma lan gayabasannyané sané bebas. Puisi Bali ngranjing ring sajeroning kasusastraan Bali Anyar. Puisi Bali Anyar inggih punikakarya sastra sané kaiket antuk uger-uger sakadi wirasa, wirama, wiraga, semita, miwah wateslengkara. Puisi Bali Anyar ngawit medal duk warsa 1959, sané kacihnayang antuk kamedalangpupulan puisi pakaryan Suntari PR sané mamurda ”Basa Bali” munggah ring Majalah MédanBahasa Yogyakarta. Wusan punika kalanturang antuk medal puisi sané mamurda ”Bali” pakaryanYudha Panik, miwah ”Pura Agung Jagatnatha” olih Wayan Rugeg Nataran. Panglimbakan PuisiBali Anyar kantos mangkin sumingkin becik, puniki kacihnayang antuk medalnyané PupulanPuisi Bali Anyar pakaryan I Madé Suarsa sané taler ngamolihang penghargaan ”Sastra Rancagé”. Pidabdab 3. Ngwacén lan mirengan puisiConto Puisi Bali Anyar MargiMargi puniki wantah asikiSané sujati madasar bhakti lan manah suciDados manusa sampunang laliRing pratingkah lan tata titiMargi puniki wantah asikiSaluir manahe bhaktiMangacep mantra gayatriRing Hyang WidhiMargi puniki wantah asikiJalanin tattwa agama mangda treptiManusa lara twah manumadiNyalanin karma brata di gumiMargi puniki wantah asikiStata bhakti ring sang pengardi 77Udiana Sastra Dumogi dados manusa sujati Anggén ngerereh margi ri sampune mati Karangasem 14 juli 2006 Olih Gus Surya Pidabdab 4 Latihan miwah Latihan1. Indayang wawanin malih ngwacén silih sinunggil puisiné ring ajeng mangda ngantos becik sané katuntun olih guruné soang-soang, tur salanturnyané lakonang puisiné ring ajeng kelasé antuk saka siki para sisiané!2. Indayang alit-alité makarya kelompok sané akéhnyane 4 – 6 diri, antuk makarya tugas indik panampén utawi suksman soang-soang daging puisiné kirang langkung 250 kruna!3. Ngiring antuk ngripta puisi Bali Anyar antuk milihin silih sinunggil murdan ring sor !Upami 1. Nyujuh Bulan 4. Pakarangan2. Pasisi Sanur 5. Jaman Nungkalik3. Nyelsel DéwékMiwah sané tiosan. Palajahan 2 Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi Ri tatkala ngwacén puisi modéren wénten uger-uger sané patut karesepang, sakadi ring sor puniki a. Wirasa utawi interprestasi Inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek suksman puisiné. Riantukan ring sajeroning awi-awian puisi modern wirasan utawi suksmannyané pada matiosan nganutin pikardin sang sané ngripta puisiné, minakadinnyané 1 Wénten sané madaging indik kalulutan 2 Wénten sané madaging indik kasinatrian78Bab VI Puisi Bali 3 Wénten sané madaging indik kritik sosial 4 Wénten sané madaging indik kasengsaran, 5 Wénten sané madaging indik kaasrian miwah sané tiosan. b. Wirama utawi olah vocal Inggih punika ring sajeroning ngwacén puisi patut sang sané jagi ngwacén punika nelebang dumun antuk minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi suara lantang, tur ring sajeroning ngwacén sawyakti mangdané tatas kapireng olih sang sané manonton. c. Semita utawi expresi Inggih punika ri kala ngwacén puisi semu utawi tata wedana patut kanutang majeng ring watak utawi suksman daging puisi sané kawacén. d. Wiraga utawi olah tubuh Inggih punika gaya utawi gerakan tubuh patut kanutang taler ring kawéntenan semitané, antuk pidabdab sakadi mamargi, malinggih, matimpuh, miwah sané tiosan, mangda sida kapanggihin lengut, pangus miwah nglangenin ri kala ngwacén. e. Wates lengkara Inggih punika ring sajeroning ngwacén puisi, mangdané sang sané ngwacén sumeken tatas majeng ring tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sané wénten ring puisiné, ring dija sapatutnyané matanjekan utawi mararian taler ring dija patutnyané ngwacén gelis, riantukan saking piteges wates lengkarané punika sang sané ngwacén sida sada alon mangsegan angkihan. Ring sor puniki wénten conto-conto puisi Bali, sané marupa awi-awian kawi sastra sajeroningkasusastraan Bali anyar. Indayang telebang tur wacén puisi Baliné puniki mangda nganutin talerring uger-uger sakadi sané sampun kadartayang ring ajeng! Pidabdab 2. Ngwacén Puisi Suara Saking Setra Haaaaa….ha..ha..ha…. Hiiiiii….hi..hi..hi…….. Suwud ja, suwud…! Entegang bajune! Ah........... Suwud maplalianan aji api Tondenke marasa limane puwun Ingsun tan purna tan lila Yan gagumuk ingsun kasambehin kembang ura ngatahun..... nanging lali ring sasana tiwal ring swadharma. haaaaa....ha...ha...ha.... hiiiiiiii.....hi...hi...hi..... 79Udiana Sastra suwud ja, suwud! Patutang raose! Ah............. Suwud mageburan marep ring anak malalung Tondenke marasa ragane lepeg belus Indayang tingalin tangkahe Toleh tundune Kenken.....? nah Ne jani, dabdabang tindakane Satonden gong majegur Oleh Made Sanggra Pidabdab 3 Latihan miwah Tugas Latihan Praktek Ngwacén puisi Bali! Indayang alit-alit wacen silih tunggil puisi ring ajeng, tur anutin ring sajeroning uger-uger ngwacén puisi! Tugas Tugas kelompok Ngrereh unteng tur sukman puisi ring ajeng! Idayang alit-alit ngepah angga 4-5 diri tur soang-soang kelompok nyiagayang buku tugas! Sané jagi kakamakarya inggih punika 1. Ngrereh kruna-kruna sukil tur artinyane ring daging puisi! 2. Makarya unteng tur sukseman puisi wénten ring ajeng! 3. Tugas punika sida kabligbagang ring soang kelompok, tur kabaosang ring ajeng kelas! Palajahan 3 Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Tata Cara Maktayang Puisi Bali Anyar Puisi Bali Anyar punika matiosan ring soroh tembang sakadi sekar alit, sekar madya, miwah sekar agung. Tembang kasorohang ring puisi Bali Tradisional. Pengertian puisi inggih punika karya80Bab VI Puisi Balisastra sané nganggén basa Bali tur susunanipun kaiket manut wirama irama, wirasa imajinasimiwah kosa basa. Puisi Bali Anyar punika dados kawacen utawi deklamasi. Mangda wawacenan miwah deklamsipara sisia murid-murid becik wirasa miwah wirama, panees tekanan ri kala ngadeklamasiangpuisi patut pesan para sisiané makejang uning napi sané kaunggahang, kamanahang utawipiteketsané kengin karaosang olih sang pangawi. Upami pacang ngwacén Pancasila, Cening Komang, I raga sareng sami mangda uning tetuwek,suksma, unteng daging puisine mangkin pacang ngwacén Puisi Bali Anyar, I ragaprasida ngumpulang puisi mangda 1. prasida milihan soroh puisine sané becik berbobot 2. prasida ngrereh puisi sané manut ring sisia sesuai, cocok 3. prasida ngrereh puisi sané unteng pidagingane ngunggahang indik tresna cinta kasih, kasinatrian kepahlawanan, agama lan budaya 4. prasida ngrereh puisi sané basa, kosa basa, lengkara, nénten ngewehin suksman para sisia sané kantun durung uning ring paindikan basa Bali. Sajeroning ngwacén puisi wénten makudang-kudang uger utawi pidabdab sané patut punika luire 1. Interpretasi, pidabdab nafsir utawi narka daging lan tetuek suksman puisine. 2. Penghayatan, nelebang unteng suksman puisi. 3. Ekspresi, semita, semu utawi tata wedana/raras 4. Olah vokal, suara sané jelas kapiragi sida antuk minayang suara nengen, suara arda suara, suara cendek utawi suara lantang/wirama. 5. Nafas, ngempeng angkihan, ngulehang angkihan. Wénten puisi sané lengkaran ipun lantang sinah muatang angkihan sané lantang 6. Olah tubuh, gaya utawi gerakan. Sajeroning ngwacén puisi taler kasarengin antuk pidabdab sakadi majaln, negak, matimpuh miwah sané lianan/wiraga. Kesusastraan Bali Anyar sané mawangun puisi makadi 1. Sasih Karo ring Bali olih I Made Taro 2. Galang Bulan olih K. Putra 3. Mati Nguda olih Putu Sedana 4. Idup lan Mati olih Made Sanggra 5. Bali olih Ngurah Yupa 6. Pura Agung Jagatnatha olih Wayan Rugeg Nataran 7. Margarana olih Wayan Rugeg Nataran 8. Pangubaktian tan Payasa olih I Gusti Putu Antara 9. Denpasar Sané Mangkin olih I Made Sanggra Pidabdab 2. Ngwacén Puisi BengongNguda negak bengongSebeng enduk nrawang-nrawangBengong natakin jagut 81Udiana Sastra Anggut-anggut Kacapatin tan pasaut Bengong keneh suung angalayang Makejang masawang-sawang Ngawi keneh liang Rasa galang Galang apadang Nanging ring tangkahe makejang Ngarang Bengong Bengong Bengong nyodog Ento adané awak belog Krana Cara jani Idup makarya Olih Nyoman MandaConto Puisi Bali Purwa Pupuh Ginanti Diah Tantri gelis matur Uduh Aji maha luih Napi ke Aji lipia Titiang kantun malih siki Durus Aji mangaturang Anggén selir mahaniti Bandeswarya nimbal wuwus Mundut titah sang nrepati Aji mangaturang daa Mirib ada duang tali Ento mula gaen yayah Uli pidan nganti jani Pidabdab 3. Latihan miwah Latihan I. Indayang saurin pitaken ring sor ! 1. Puisi Bali ngranjing soroh Kasusastraan napi? Cawisan........................................................................82Bab VI Puisi Bali 2. Napi sané minayang Puisi Bali Purwa lan Puisi Bali Anyar? Cawisan........................................................................ 3. Indayang aturang uger-uger gwacen puisi Bali Anyar! Cawisan........................................................................ 4. Madaging indik napi kemanten Puisi Bali Anyar punika? Cawisan........................................................................ 5. Napi sané kabaos Wirama punika? Cawisan........................................................................ 6. Napi murdan Puisi Bali Anyare ring ajeng? Cawisan........................................................................ 7. Napi suksman Puisi Bali Anyare ring ajeng punika? Cawisan........................................................................ 8. Pupuh Ginanti ring ajeng ngranjing soroh kasusastraan …. Cawisan........................................................................ 9. Indayang aturang padalingsa pupuh Ginanti! Cawisan........................................................................ 10. Akuda akéh carik pupuh Ginanti sajeroning apada? Cawisan........................................................................ TugasIndayang alit-alite ngripta Puisi Bali Anyar soang-soang 2 pada ! Genah nyurat ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... Ringkesan Matéri Puisi Bali Anyar Yéning rerehang ring panglimbak Kasusastraan Bali, ngranjing ring sajeroning kasusastran Bali Anyar. Uger-uger ri tatkala jagi ngwacén puisi modern prasida kasurat sakadi ring sor 1. Wirasa Expresi, inggih punika pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek suksman puisine. 2. Wirama olah vocal, inggih punika suara sané jelas kapiragi, sida antuk minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi suara lantang. 3. Semita ekspresi, inggih punika semu utawi tata wedana sané patut kanutang majeng ring watak utawi suksman daging puisi sané kawacen. 83Udiana Sastra 4. Wiraga olah tubuh, inggih punika gaya utawi gerakan sajeroning ngwacén puisi taler kasarengin antukpidabdab sakadi majalan, negak, matimpuh miwah sané tiosan. Wates lengkara, inggih punika ngwacén puisi mangda sumeken tatas majeng ring tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sané wénten ring puisine, ring dija sapatutnyane matanjekan utawi mararian taler ring dija patutnyane ngwacén gelis. Pangresep Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, kirang ngresepang lansampun nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksanayang manut ring sanérasayang alit-alité. No. Pangresep lan Panglaksana 123 1 Titiang resep ring indik kasusastraan Bali 2 Titiang resep ring tata cara ngarya puisi Bali anyar 3 Titiang sampun prasida maktayang puisi Bali anyar manut sakadi agem-agemannyanéKeterengan 1. Ngresepang miwah nglaksanayang2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang84SBaabtu7a Tantri Kompetensi Dasar Sumber M emahami teks, tata nilai cerita Tantri, baik lisan maupun tulisan dengan huruf latin dan aksara M engabstraksi teks cerita moral/ Tantri, biografi baik secara lisan maupun tulisan dengan huruf latin dan aksara Bali. N yelasang téks cerita N yelasang Pasang Aksara Nyelasang anggah-ungguhing basa N gwacén téks cerita tantri marupa sasuratan maaksara M engidentifikasi kawentenan anggah-ungguhing basa Bali ring téks carita tantri maaksara M engidentifikasi nilai moral sané mungguh ring carita Sastra Ring bab puniki, alit-alité kaicen ngwacén lan nampénin indik panglimbak lan daging silih sinunggil carita Tantri, utamannyané indik konsep ”Pati Brata” ring sajeroning anak istri. Salanturnyané ring kegiatan puniki mangdané prasida taler alit-alité makarya tugas-tugas sakadi sané kasurat ring sor ! Palajahan 1 Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi Pinaka dasar anggén ngwangun kontéks tur uning ring kawéntenan silih sinunggil carita Tantri, salanturnyané durusang alit-alité nyaurin pitakén ring sor puniki ! 1. Saking panegara napi wit carita Tantri punika ? Cawisan............................................................................... 2. Naskah napi sané pinaka sumber panyuratan karya sastra Tantri nring Bali ? Cawisan............................................................................... 3. Wangun napi kémanten karya sastra Tantri sané kapanggihin ring Bali ? Cawisan............................................................................... 4. Panegara India punika taler kawastanin ? Cawisan............................................................................... 5. Napi punika konsep ” Pati Brata ”? Cawisan............................................................................... Carita tantri puniki mawit saking Bharatawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Carita tantri punika taler nglimbak ring panegara siosan ring sajebag jagaté, makadi kapangguh ring Syria Kuna sané kawastanin carita Kalilag va Dimnag, ring panegara Arab kawastanin Kalilah va Dimnah, ring Cina kawastanin Tantrai, Tantai, Tantaia, Kantrai. Carita tantri taler sampun kasurat nganggé basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Prancis, Jerman, Belanda miwah sané lianan. Ring basa Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Sasampunné katuréksa lontar-lontar tantri sané wénten ring Bali prasida kapangguh tri tantri, inggih punika 1. Kidung Tantri Nandaka Harana, sané kawangun olih Ida Padanda Nyoman Pidada sareng Ida Padanda Ketut Pidada, duk warsa ring asaka 1630 utawi 1728. Maka kalih kawiwiku inucap magria ring Gria Punia, Sidemen, Karangasem. 2. Kidung Tantri manduka Prakarana, utawi Kidung Raga Winasa kawangun olih I Gusti Madé Tangeb, taler saking Désa Sidemen Karangasem. 3. Kidung Tantri Pisaca Harana, kawangun olih Ida Padanda Sidemen saking Gria Intaran Sanur. Kidung punika kawangun olih sang kawi sawatara warsa saka 1860-1866 utawi 1938–86Bab VII SatuaTantri 1944 Maséhi. Ring sajeroning daging kidung Tantri Nandaka Harana puniki, wénten menggah silih sinunggilajahan sané kawastanin Pati Brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatian anakéistri nelebang sasananyané ngraksa raga manadosang angga pinaka luh luih, anak istri sanémautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh sané becik saking Irerama, sané prasida pacang nuntun ngruruh kasujatiang pinaka anak istri, mangdané ri wekasannénten wénten pikayunan pacang matilar saking sasananing dados anak istri, mangdané néntenkasengguh pinaka anak luh. Punika mawinan, ajahan Pati Brata puniki karasayang mabuat pisan yéning kalimbakang malih,ring sajeroning aab jagat mangkin sané sayan-sayan kalintang nyungsutang pikayun. Salanturnyanédurusang wacén cukilan carita Tantri ring sor becik-becik, uratiang tur telebang dagingnyané. Pidabdab 2. Ngwacén wacana maaksara Bali Ni Dyah Tantri Sumber Kacritayang Ida Sang Prabhu Eswaryadala sané jumeneng nata ring patali nagantun,mangkin kalintang sungsut, ri sampunné makudang masa ida sampun muponin kalédangankayun, mawastu sampun mangkin telas pada istriné sané jegeg ring sajebag wewidanganpanegaranidané sampun kanggehang pinaka rabi, awinan mangkin ida marasa kaméwehanantuk kasungsutan kayun idané sané nyantosangdéwan jegégé, okan patihidané Bandéswarya,sané mawasta Dyah Tantri. Ida sang patih Bandéswarya, uning ring sajeroning sungsut dukan pikayunan ida sangprabu, irika ring genahé sané suung dané murnayang sungsutidané, sarwi merem-meremanirika magenah ring balé megat sih sané wénten ring tengahing telaga. Irika uparenggan balénésawyakti dahat ngulangunin, sané katedungin antuk wit angsanané sané nedeng mekar,kaincerin antuk I tamulilingan, sané suarannyané mailehan ngriung kadi nembangang kidung,sané prasida nayuhin pikayunan sang mangatonang, napi malih nupdupang ida sang patihsané nedeng sirep-sirepan. Sepi mangmung irika ring sajeroning taman, nénten wénten para alit-alité macanda girang,napi malih para panyroan nénten purun taler manampekin ida, sakémawon ida gusti biang,nénten uning ring awinan sungsut danéné, sané mangkin wénten pikayunan pacang nangkilin 87Udiana Sastra ida sang patih, bilih-bilih pacang ngawewehin sungsutidané malih. Punika mawinan taler dané gusti biang manados sungsut taler. Irika raris dané Gusti Biang ngutus para panyroané mangdané ngaturin putrin danéné, sané sampun kasengguh déwan jegégé ring panegara Pataliné, sané waluya déwan sasihé kapaté, sané sawyakti kalintang ayu, nénten wénten sané nandingin kalistwayunnyané yéning rerehang iriki ring betén langité. indik kawigunan pangaweruh miwah kapradnyanan idané waluya Sanghyang Saraswati, yéning ring sajeroning kahayon ida waluya Sanghyang Giri Putri, tan patandingan buat pangalem ring jagaté, tan lian wantah pesénganidané Dyah Tantri. Ri sampun ida kanikayang nangkil, raris Dyah Tantri nganampekang biangnyané. Kapendak ida antuk cecingak sané lindi. Lautang mai tampekang cening, asapunika pinunas biangnyané. Cening.........waluya tan ring jagaté cening idep méméné mapianak tekén I déwa, rumasat Déwi Saraswati nuronin, kangen ring sang nambet kasengsaran, dumadak makelo I déwa cingakin mémé, anggon mémé bebungah sareng ajin ceningé. Mai dini déwa malinggih bareng ajak biang! Sang Diah raris ngaturang sembah, nampek ring bataranné, raris Gusti Ayu Biang, gegésonan tedun saha ngelut. Uduh......déwa atman jiwatmat biangé cening, betarané patut baktinin, Ida Hyang Parama Siwa, tumuli raris sareng malinggih, Ni Diah Tantri andapan ring I biang. Irika ring korsi dantané sané maukir, sarwi kaurut-urut sang ajegég, I biang sada alon ngamedalang wecana, cening.....apa kranané pangrauhé enduk seming, manawita i déwa sungkan? apa ké ulian nangun brata? Panyroan danéné raris matur, saha ngandapang déwék tur ngabakti. Inggih......putran palungguh I Gusti, nyabran dina ngulik sloka, kapangandikayang antuk Mpu Dhang Guru. Masawang lédang Gusti Biang mirengang, raris micayang adem ring putran danéné, raris kakebang ring pabinné, sarwi ngandika aris banban. “Sampunang iwang panampén mas biangé I déwa, awinan biang maputusan, sawiréh keneh biangé tusing ja melah nyingakin. Dané ajin I déwa buka jani, sapangrauhé I busan uli manangkil, tetakehan danéné masawang sedih, tusing manut tekén cara ané suba liwat, jeg jumujug ka balé payogané sirep, tur tusing ngelésang kampuh miwah papetet, maka ciri dané kasedihan, tondén kakeneh baan i biang.” Mémé tusing ja nawang cening.....tekén ané ngawinang dané sungsut?, awinan mémé jejeh nangkilin, nanging kapineh baan mémé solah anaké ngwang jero, sida dadi lenga natakin, apang bisa ngamong papineh anak muani, kautaman anaké dadi anak luh, sing ada lén ané patut utamayang, mula tuah guna kapati bratané, apang adung tekén sasanan anak muani, sing ada kanti ané luwihang tekén gegunané, keraos sing ada musuh ané nyaihin sakité, yan indik kawisesan, Batara tan ada nandingin, yan raosang indik tresna, sing ada nyaihin tresnané mapianak sing bisa med, yan tresnané anak masomah, magdoh sumaih waluya tambulilingan ring sekaré, yén suba layu ilang kamelahanné, buin ya ngalih bunga ané miik. Kéto dadi anak luh cening.........! Yéning suba tua corah baana mamuatang, natakin tresnan anak muani, yan sing dasarin baan solah melah, apang pradnyan ring tutur agama, bilih-bilih katresnain dyastu tambet. Lén kamelahang anaké luh bajang, sawiréh andel tekén kajegégané, pangrumrumnyané di mapreman, ngardinin tresnan anak muani, yén suba tua sing nawang malaksana, satata iri tur ngawé dadalan, sing satinut tekén anak muani, pari cacad tur iri tekén madu. Waluya kadi bungan lading ané mentik di semané, mawuwuh ambuné tuara miik, akéto kasinahang cening, sawiréh sing ada dadua ané kautamayang, yéning anak luh tuah satiané jejerang, apang bisa natak keneh anak muani, awinan anaké kadi mémé cening, nundénin ngaturang I déwa, apang I déwa prasida uning buat kasungsutan kayun ajin i déwané. Ané jani apang di gelis I déwa nangkilin ring ajin i déwané, sawiréh sing ada lén ané kajap-88Bab VII SatuaTantriajap, ané satata ngalangin pakayunan, diastu dané sungsut kadi mangkin, sinah nyidayangpurna, yan suba nyingakin I déwa! Diah Tantri masebeng kenyem saha ngaturang sembah,raris matur dabdab alus, pangandikan biangé jani iringang titiang, sampunang biangsumanangsaya, ngraris dané Diah Tantri mamargi alon, kairing antuk wang jeroné. Diah Tantrisané waluya déwi Ratih rauh ring taman, di gelis dané ngojog ring balé megat sihé, raris danémunggah ring bebataranné, saha nabdab tindak alon, munggwing dané rarkryan patih wawusirep ngungkurin surya. Dané Diah Tantri rauh malinggih ring samping ajinné saha ngilihin,santukan dané uning ring panes pakayunan ajinné. Sayan marasa dayuh pakayunan danéné,raris dané mabading merem nguadang cokor, tan mari kapijet cokor danéné, sané mangkinsampun dané éling, kaaksi dané sang ajegég, “Uduh......cening mas kasugihan bapané I déwa,dadi tumbén I déwa teka, minab suba makelo I déwa nyantosang dini, apa ané lakar buatangI déwa, napi....mas, sesocan sarwa mulé-mulé, asing ané utama di kayun I déwané, bapa lakarnyerahang tekén I déwa sang ajegég.” Dané sang kapangandikayang raris macelos, dahat pranamya ngaturang bakti, inggihmangda aji mikayunin, pangastungkaran titiang, munggwing acep manah titiangé rauh wantahmangda tiang uning sané mangawinang aji sungsut, bilih-bilih titiang nyidayang murnayangsungsut kayun ajiné. Raris kagelut antuk dané rakryan patih, uduh cening ataman bapané Idéwa, kalangkung subakti I déwané marep tekén bapa, sujati I déwa anak pradnyan tur jegég,bisa I déwa nunasang kasungsutan ané banget panggihin aji, raris kaaras rambut danénéNi Dyah Tantri, maduluran toyan panonné sané medal deres jantos nyapcap ring pipin okandanéné, raris kasapsapin panyingakan putrinidané, “uduh.....cening suba kapineh baan aji,mapikolih yasan I déwa tur kaswécanin antuk ida betara kaluhuranné, kasidan pangastawanbapanné ring Ida Betara Úiwa, lautang paekin cening bareng dini ngajak bapa malinggih!” Dané Diah Tantri ngadpada tur ngubakti raris dané munggah tur malinggih ring genahésané di wau. “Kéné cening apang tawang I déwa, pangawit kasedihan bapané makranasungsut, antuk pangandikan Ida Sang Prabhu sané satata ngarsayang mabuncingan ring anakistri bajang tur jegég, suba kasidan baan bapa sesai-sai bapa ngaturang anak istri, yan kudangmasa makelonné cening, suba rasa telah istriné ané bajang-bajang aturang bapa.” Ento anéngardi peteng rasan kenehé, kapineh baan bapa pacang duka Ida Sang Prabhu, tusing buunganbapa lakar kapucehan. Dané sang kapangandikain waluya kadi kairis rasan pakayunan, awanan alon dané matur,“Inggih aji sampunang aji salit arsa ring titiang puniki, duaning waluya titiang lémpas ringsasanané sané patut, sakadi nénten patut tetingkahan anak luh bajang, kabaos nénten patutsantukan mapaica sakadi jalir, yan kapikayun boya ké asapunika pangucap anaké, kaupamiangsakadi kedis krekuak buang rauh maranin muaninipunné, inggih asapunika kapikantenangtitiang, yéning patut banggiang titiang aturang sané bénjang ring buk padan Ida SangPrabhu.” “Dumadak titiang uning ring paridabdab dados wang jero, nglédangin ida sangprabhu, mangdané sampunang ida malih mapikayun sakadi tamulilinganné ring sekar, pacangutsahayang antuk tantra carita, sané sampun lumrah ring niti sastra murnayang kayun idasang prabhu miarsayang.” Munggwing ida I aji banget mamuji, antuk kalascaryan Ni Diah Tantri, taler punika I biang,nika sané makawinan ical sungsut pikayunan ida sang patih Bandéswarya, ri antuka sampunkapurnayang kasungsutan danéné antuk Ni Diah Tantri. Kaketus saking Kidung Tantri Nandaka Harana Ring buku Pudak Sari VIII 89Udiana Sastra Pidabdab 3 Latihan miwah Tugas Latihan 1. Napi murdan wacanane ring ajeng? Cawisan ............................................................................................................................... 2. Sapasira pesengan Sang Prabu ring Jambu Warsa Dwipa? Cawisan ............................................................................................................................... 3. Sapunapi kawibawan Ida Sang Prabu? Cawisan ............................................................................................................................... 4. Ring panegara napi Sang Prabu Aiswaryadhala jumeneng nata? Cawisan ............................................................................................................................... 5. Sapasira parab pepatih idané? Cawisan ............................................................................................................................... 6. Sapasira sané ngaturang upeti ngatahun?......................................................................... Cawisan ............................................................................................................................... 7. Napi mawinan Sang Prabu tan keni pakewuh ngenterang jagat? Cawisan ............................................................................................................................... 8. Sapa sira sané ngwantu Sang Prabu ngambel jagat? Cawisan ............................................................................................................................... 9. Kaketus saking satua napi wacana ring ajeng? Cawisan ............................................................................................................................... 10. Panegara Jambu Dwipa mangkin mawasta Panegara napi? Cawisan ............................................................................................................................... Tugas Uning cawis pitakénné ring sor antuk ngrereh artos kruna sané magaris ring sornyané. 1. Kacritayang Ida Sang Prabhu Eswaryadala sané jumeneng nata. Cawisan .................................................................................................................................. 2. Ring Patali nagantun. Cawisan .................................................................................................................................. 3. I rika uparenggan baléné sayuwakti dahat ngulangunin. Cawisan .................................................................................................................................. 4. Sayuwakti kalintang ayu, nénten wénten sané nandingin kalistwayunnyané. Cawisan .................................................................................................................................. 5. Nanging kapineh baan mémé solah anaké ngwang jero. Cawisan .................................................................................................................................. 6. Dané sang kapangandikayang raris macelos, dahat pranamya ngaturang bakti. Cawisan .................................................................................................................................. 7. Inggih mangda aji mikayunin, pangastungkaran titiang. Cawisan .................................................................................................................................. 8. Aji sampunang aji salit arsa ring titiang puniki. Cawisan .................................................................................................................................. 9. Kebaos nénten patut santukan mapaica sakadi jalir. Cawisan .................................................................................................................................. 10. Yéning patut banggiang titiang aturang sané bénjang ring buk padan Ida Sang Prabhu. Cawisan ..................................................................................................................................90Bab VII SatuaTantri Palajahan 2 Transkripsi Téks Satwa Tantri Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi Satua tantri mawit saking Bhatarawarsa utawi India, sané kawastanin Panca Tantra. Caritatantri puniki taler wnten nglimbak ring panegara tiosan ring sajebag jagaté. Carita tantri sampunkasurat nganggén basa Yunani, Latin, Ibrani, Rusia, Turki, Inggris, Jerman, Belanda miwah sanélianan. Ring Melayu carita tantri kawastanin Hikayat Panca Tandran. Ring sajeroning daging kidung tantri Nandaka Harana puniki wénten menggah silih tunggilajah-ajahan sané kawastanin pati brata, inggih punika ajahan sané misaratang indik kasujatiananaké istri nelebang sesananyané ngraksa raga dados angga pinaka anak luh luih, anak istri sanémautama, miwah bhakti ring rerama, napi malih tinut ring sajeroning pituduh saking Tantri kakepah dados soroh manut daging satuannynéNandaka Harana, MandukaPrakrana, miwah Pisaca Harana Pidabdab 2. Ngwacén wacana Prabu Singa lan Sampi Jagiran Sumber Duké riin ring panegara Patali kanikayang wénten Brahmana Resi sané maparab BhagawanSri Darma Suami. Kawéntenan idané yuakti kirang artha brana, mrika-mriki ida ngrerehpangupa jiwa, yadiastun asapunika kawéntenanida, tan surud-surud ngelarang tapa, brata,yoga lan semadi, mucukang pikayun ring Ida Hyang Siwa. Saking baktinidané wénten sabdamaosang jagi kaicén Sampi Jagiran mawarna selem, sané jaga ngawetuang arta brana. Ri kala rahina sané becik Ida Sang Bhagawan lunga ka alasé, tan dumadé manggihin sampijagiran mawarna selem malengis, kapikayun antuk ida wantah jagiran puniki sampun paicanIda Hyang Siwa. Sampi jagiran punika raris kabakta ka pasraman, kapiara kaicén tatedansané lumbung-lumbung. Sasampun nem sasih sampi jagiran punika kapiara ring pasramannénten wénten asil napi-napi, kapikayun antuk ida miara sampi punika wantah ngawinangrugi kémaon, yan anggén nenggala akidik nénten madrebé carik miwah abian. Sapunapiminab metu pikayun ida mondongin i sampi jagiran saang saakéh-akéhné raris adola ka kota, 91Udiana Sastra jinahné tumbasanga sampi, jaran, ngantos akéh madué turangga, sisanné simpena. Kasuén- suén sugih Sang Bhagawan tan kirangan arta berana kasumbung ring jagaté. Ri kala rahina sawusan ngadep saang Sang Nandhaka / i sampi jagiran ring pantaraning margi, jagi ka pasraman kapineh antuk Sang Nandhaka, jani suba sugih Sang Bhagawan , sampi suba liu masih ngelah, nu masih i raga pondongina ngansan ngeliunang, kéné Sang Bhagawan maraga Dharma, wikan ring sastra ngudiang buka kéné, lobha, tamak jelékan tekén beburon. Ri kala punika Sang Nandhaka bah mapi-mapi mati, rauh raris Sang Bhagawan sareng parekané I Teka sareng I Pinet, tur mawecana “Cai Pinet lan Teka, tongosin sang Nandhaka dini, yan mati patungang bénné yan hidup ajak ia ka pasraman pondongin saka sidan. Sasampuné Sang Bhagawan mawali ka pasraman, riantukan sampun katarka mati raris katumpukin saang tur katunjel, I Pinet lan I Teka ngetut pamargan Ida Sang Bhagawan ka pasraman. Sang Nandhaka raris bangun ngerereh tetedan don-donan sané lumbung-lumbung. Kanikayang doh saking genahé punika, ring alas Malawané wénten nyeneng agung maharaja singa, sané kairing antuk mahapatih nyané mawasta Sambada. Rikala cicing borosan punika maboros ka alasé raris nepukin buron gedé tandukné nyanyap sané nénten sios wantah Sang Nandhaka. Sang Nandhaka raris karebut, kasingsé nanging makasami panjak asuné babak belur taler wénten sané mati keni séngkot Sang Nandhaka. Nika ngawinang Ki Patih Sambada ngatundung indiké punika ring Maharaja Singa. Sasampuné katurang indiké punika ring Maharaja Singa raris brangti, semuné barak biing malaib ngungsi alas, kapanggih Sang Nandhaka sedeng itepa muponin kalegan ngrimes don- donan sané lumbung-lumbung. Sang kalih pada saling tatasang, Sang Nandaka ngaku sisian Ida Hyang Siwa, ngorahang sing dadi anak memati-mati apang buin pidan nemu suarga. I rika Prabhu Singa sareng dados sisia ngajeng don-donan lan padang ngerahina mawastu berag akig. I rika Patih Sambada ngéka daya misunayang sang kalih raris miyegan pada saling grudugan. Lantas makakalih padem, pamuput panjak asuné ngamah motah. Kaketus saking Kidung Tantri Nandhaka Harana Pidabdab 3 Latihan miwah Tugas Latihan Mangda alit-alité tatas ring kawéntenan suksman Tantri Nandhaka Harana rarisang rereh suksman kruna-krunané sané macétak tebel ring sor puniki ! 1. Ida Sang Bhagawan ngandika yan mati Sang Nandhaka patungang bénné Cawisan............................................................................... 2. Sang Nandhaka maguru bhakti ring Ida Hyang Siwa Cawisan............................................................................... 3. Sang Nandhaka muponin kalegan ames ngrimis don-donan sané lumbung- lumbung ring alas Malawané Cawisan............................................................................... 4. Ki Patih Sambada misunayang sang kalih ngantos masiat tur padem makekalih92Bab VII SatuaTantri Cawisan...............................................................................5. Parekan asuné berag tigrés ngamah padang sawai-wai Cawisan...............................................................................6. Sang Nandhaka akéh pondongina saang lakar adepa ka kota Cawisan...............................................................................7. Panjak asuné pada ngrebut tur nyingsé Sang Nandhaka Cawisan...............................................................................8. Sang prabhu singa nyeneng agung ring alas Malawa kasarengin Patih Sambada Cawisan...............................................................................9. Panjak asuné galak ngrebut sang Nandhaka pada tan ngili karesresan Cawisan...............................................................................10. Sampi jagiran punika mawasta Sang Nandhaka Cawisan............................................................................... Palajahan 3 Transkripsi Téks Satwa Tantri Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Apersepsi1. Ring paplajahan sané dumun alit-alite sampun ngewacen cerita tantri nganggé aksara Bali, aksara Bali napi sané kaanggén ring cetita punika?2. Tiosan ring aksara Bali, carita tantri sané sampun kawacen Téks punika wantah mabinayan sareng naskah, sakémaon ring wangunnyané kasujatiannyanéwantah tunggil tur nénten prasida kapasahang. Sakadi anaké ngorahang téks Ràmàyaóa, téksArjuna Wiwàha, naskah geguritan Bungkling, naskah Adi Parwa. Sangkaning asapunika mangkin patut i ragané uning sané encen téks, sané encén punika wantah daging naskah, yéning naskah wantah wangun utawi wirupan sekala sakingpupulan makudang-kudang téks sané kajangkepan dados asiki. Ring sajeroning pakilitannyané sareng transkripsi téks, wantah panyalinan téks saking aksarawit aksara Bali ka huruf latin, asapunikan teler kawalikannyané. Salanturnyané durusangtranskripsiang téks tantri ring sor! 93Udiana Sastra Pidabdab 2. Ngwacén wacana maaksara Bali napi sane kawastanin aksara swalalita